काठमाडौं । भारतको पहलगाममा आतंकवादी हमलाको १५ दिन पछि भारतले अपरेशन सिन्दूर सुरु गरेर बदला लिएको छ। भारतीय सेनाले पाकिस्तान र पाकिस्तान प्रशासित कश्मीरमा रहेका आतंकवादी लुकेका ९ ठाउँहरू ध्वस्त पारेको बताएको छ। यसको एक दिनपछि, बलुचिस्तान लिबरेशन आर्मीको विस्फोटमा १२ पाकिस्तानी सेनाका सैनिकहरूलाई मारे।

अपरेशन सिन्दूरको बलुचिस्तानसँग सम्बन्ध रहेको दावी गरिएको छ । भगवान रामका अनन्य भक्त हनुमानले यसलाई आफ्नो सम्पूर्ण शरीरमा दलेको देखेर स्वयं राधा पनि चकित परेको कथामा वर्णन गरिएको छ ।

सिन्दूर हाम्रो सनातन परम्पराको एक अंग मानिएको छ । जुन शताब्दीयौंदेखि चलिआएको छ। यो विवाहित महिलाहरूको लागि एक महत्त्वपूर्ण प्रतीक हो। यसलाई सौभाग्य, समृद्धि र सुरक्षाको पनि प्रतीक मानिन्छ।  

बलुचिस्तानमा पाकिस्तान र त्यहाँको सरकार विरुद्ध लामो समयदेखि विरोध प्रदर्शन भइरहेको छ। बलुचिस्तानका बासिन्दाहरू पाकिस्तान सरकारले आफूहरुलाई गरेको दोस्रो दर्जाको व्यवहारबाट रिसाएका छन्। अपरेशन सिन्दूर पछि, बीएलएले पाकिस्तानी सेनामाथि गरेको आक्रमणले पाकिस्तानको ढाड भाँचिदिएको विश्वास गरिन्छ।

आजकल सामाजिक सञ्जालमा अपरेशन सिन्दूरको नामलाई लिएर धेरै छलफल भइरहेको छ। के तपाईंलाई थाहा छ सिन्दूरको बलुचिस्तानसँग के सम्बन्ध छरु यसबाहेक, सिन्दूरसँग सम्बन्धित केही पौराणिक कथाहरूको बारेमा पनि जानौं।
 
ओडिशाका बजार सिन्दूरको हाहाकार

अपरेशन सिन्दूर सुरु भएपछि, ओडिशाको राजधानी भुवनेश्वरमा सिन्दूरको बिक्री अचानक बढ्यो। पसलहरूमा सिन्दूर किन्नेहरूको भीड थियो। 'अपरेसन सिन्दूर' मनाउन मानिसहरू रातो सिन्दूर किन्न भीड लागेको पसलेहरूले बताए। भारतीय सेनाको यो कारबाहीको समर्थनमा धेरै ठाउँमा मानिसहरू भेला भए। अपरेशन सिन्दूरको समर्थनमा आवासीय परिसर र सार्वजनिक स्थानहरूमा मानिसहरूले सिन्दूर र तिरंगा प्रयोग गरेर देशभक्ति देखाए।

भारतीय परम्परामा उल्लेख गरिएको सिन्दूर दान के हो?

विवाहको समयमा हिन्दू महिलालाई सबैभन्दा पहिले सिन्दूर लगाइन्छ। दुलहा आफैंले उनलाई सिन्दूर लगाउँछ। यो अनुष्ठानलाई सिन्दूर-दान भनिन्छ। यो आज पनि प्रचलित छ।

धार्मिक विद्वानहरू भन्छन्, यो अनुष्ठान पहिले ुगृहस्थ सूत्रु मा उल्लेख गरिएको थिएन। त्यसैले यसलाई अपेक्षाकृत नयाँ अभ्यास मानिन्छ। यद्यपि, पौराणिक कथाहरूमा सिन्दूर लगाउने परम्पराको उल्लेख छ।  

सिन्दूर लगाउने परम्परालाई पौराणिक कथा मार्फत व्याख्या गरिएको छ। विद्वानहरू भन्छन्, रातो रंग शक्तिको रंग हो। सिन्दूर पार्वती र सतीको स्त्री शक्तिको प्रतीक हो। हिन्दू पौराणिक कथाहरूमा सतीलाई आदर्श पत्नी मानिन्छ।

उनले आफ्नो पतिको सम्मानको लागि आफ्नो जीवन बलिदान दिइन्। प्रत्येक हिन्दू पत्नीले तिनीहरूलाई पालना गर्नुपर्छ। हिन्दूहरू विश्वास गर्छन् कि देवी पार्वतीले ती सबै पुरुषहरूको रक्षा गर्छिन् जसका पत्नीहरूले आफ्नो सिउँदोमा सिन्दूर लगाउँछन्।

सिन्दूरलाई बलुचिस्तानको मेहरगढमा गाडिएको छ।

सिन्दूर लगाउने परम्परा ५,००० वर्षभन्दा पुरानो हो। पाकिस्तानको बलुचिस्तानको मेहरगढमा भेटिएका महिला मूर्तिहरूले हडप्पा कालको सुरुवातमा पनि महिलाहरूले आफ्नो सिउँदोमा सिन्दूर लगाउँथे भन्ने देखाउँछन्।

मेहरगढ पाकिस्तानको बलुचिस्तानको काची मैदानमा रहेको नवपाषाणकालीन पुरातात्विक स्थल हो। यो सिन्धु नदीको पश्चिममा बोलान दर्रा नजिकै र आधुनिक पाकिस्तानी शहरहरू क्वेटा, कलात र सिबीको बीचमा अवस्थित छ। यसबाहेक, पछि बनाइएका प्राचीन मूर्तिहरूमा सिन्दूरको परम्परा देख्न सकिन्छ।

राधा यति पागल छिन् कि उनको निधारमा ज्वाला जस्तो डिजाइन छ। भनिन्छ, भगवान कृष्णकी प्रेमी राधा आफ्नो प्रेमको खातिर सिन्दूर लगाउँथिन्। उनको निधारमा रहेको कुमकुमलाई ज्वाला जस्तो डिजाइनमा परिणत गरिएको थियो। हिन्दू महाकाव्य महाभारतमा, एक पटक पाण्डवकी पत्नी द्रौपदीले क्रोध र निराशामा आफ्नो सिन्दूर पुछेको उल्लेख छ। सिंदुरको प्रयोग पुराण, ललिता सहस्रनाम र सौन्दर्य लहरीमा पनि उल्लेख छ।

हनुमानले आफ्नो शरीरभरि सिन्दूर किन लगाए?

लंका जितेर भगवान राम अयोध्या फर्किएपछि रामराज्य स्थापना गरेको कथा छ। उनका सेवक हनुमान रामको प्रेममा डुबेका थिए। एक पटक हनुमानले सीताले आफ्नो कपालमा सिन्दूर लगाइरहेकी देखेपछि जिज्ञासु हुँदै ती आमालाई सोधे कि तपाईंले यो किन लगाइरहनुभएको छ, तब सीताले जवाफ दिइन् कि म भगवान रामलाई प्रसन्न पार्न यो गर्छु।

यसमा निर्दोष हनुमानले भने, त्यसो भए ठीक छ। म पनि यसरी नै भगवानलाई खुशी पार्नेछु। उनले आफ्नो सम्पूर्ण शरीरमा सिन्दूर लगाए र भगवान रामको सामु प्रकट भए। त्यसपछि रामले हनुमानलाई सोधे, तपाईंले के गर्नुभयोरु यसमाथि हनुमानले भने, “प्रभु, यदि तपाईं यसबाट खुसी हुनुहुन्छ भने मैले यसलाई मेरो सम्पूर्ण शरीरमा लगाइदिएँ।” त्यसबेलादेखि नै मन्दिरहरूमा हनुमानको मूर्तिमा सिन्दूर लगाइने गरेको विश्वास गरिन्छ।

ज्योतिषशास्त्रमा सिन्दूरलाई सौभाग्यको प्रतीक पनि मानिन्छ। हिन्दू ज्योतिषशास्त्र अनुसार मेष राशिको चिन्ह निधारमा हुन्छ। मेष राशिको स्वामी मंगल हो र यसको रंग रातो छ। यो शुभ मानिन्छ।

त्यसैले निधारमा र कपालको बीचमा रातो सिन्दूर लगाइन्छ। यी दुवै शुभ संकेत हुन्। सिन्दूरलाई पार्वती र सतीको नारी शक्तिको प्रतीक पनि मानिन्छ।

कसलाई सिन्दूर चढाइन्छ

सिन्दूर र कुमकुम दुवैको सामाजिक र धार्मिक महत्त्व छ। उत्तर भारतमा, नवरात्र र संक्रान्ति जस्ता महत्त्वपूर्ण चाडपर्वहरूमा पतिले आफ्नी पत्नीको निधारमा सिन्दूर लगाउँछन्।

सिन्दूर कसरी बन्छ ?

विवाहित महिलाहरूले सिन्दूर लगाउनुको शारीरिक महत्त्व पनि छ भन्ने कुरा रोचक छ। किनभने सिन्दूर बेसार-कागती र धातु पारा मिसाएर बनाइन्छ।

यसको गुणका कारणले रक्तचाप नियन्त्रण गर्ने मात्र होइन, यौन इच्छा पनि बढाउँछ। यसले विधवाहरूलाई सिन्दूर लगाउन किन निषेध गरिएको छ भनेर पनि स्पष्ट पार्छ। राम्रो नतिजा प्राप्त गर्न सिन्दूर सिधै पिट्यूटरी ग्रंथिमा लगाउनु पर्ने पनि भनिन्छ।

हाम्रा सबै भावनाहरू यहीँ केन्द्रित छन्। पिट्यूटरी ग्रन्थी मस्तिष्कमा अवस्थित हुन्छ र यसले शरीरका धेरै कार्यहरू नियन्त्रण गर्छ। अमेरिकाले पनि एक पटक यसमा अत्यधिक मात्रामा घातक धातु मिसाइएको भन्दै आपत्ति जनाएको छ।

सिन्दूरस् सौभाग्य, समृद्धि र सुरक्षाको प्रतीक पनि मानिन्छ ।

सिन्दूर भारतीय संस्कृतिको अभिन्न अंग हो। यो विवाहित महिलाहरूको लागि एक महत्त्वपूर्ण प्रतीक हो र यसले सौभाग्य, समृद्धि र सुरक्षालाई पनि जनाउँछ।

सिन्दूर लगाउने परम्परा शताब्दीयौंदेखि चलिआएको छ र अझै पनि हिन्दू समाजमा गहिरो जरा गाडेको छ। यो प्रेम, विश्वास र सम्मानको प्रतीक हो। यो विवाहित महिलाको पहिचान हो र उनको शक्तिको स्रोत हो। (विभिन्न स्रोतहरुबाट)