मंगलबार, १८ बैशाख २०८१
कसै कसैले प्रश्न गरेको सुनिन्छ, के कविताले खान दिन्छ ? म भन्न चाहन्छु, हो कविताले खान दिन्छ । कविताले कविलाई स्वान्त सुखको खान्की दिन्छ । कविताले कविलाई मनको खुसी, सन्तुष्टि र शान्ति दिन्छ । हृदयलाई भारी बनाएर बसेको उद्वेग शब्दको रूपमा बाहिर निस्केपछि कविको हृदय हलुका हुन्छ । हृदय हलुका भएको कवि पाथी भात खाएको अनुभव गर्दछ ।
कवित्वको भावभूमिमा विचरण गरिरहेको कविले स्वत्व बिर्सन्छ । अनि ऊ एउटा सार्वभौम व्यक्तित्वमा रूपान्तर भएर आफ्नो अभिव्यक्तिलाई अरु सयौंको आवाज बनाएर प्रकट हुन्छ । यहाँ म शशी भट्टराई श्रेष्ठको ‘निर्मल तलाउमा तरङ्ग’ कविता सङ्ग्रहको समीक्षा गर्ने जमर्कोमा छु । शशी कवि मात्र नभई बढिया समीक्षक पनि हुन । तैपनि म पूर्णिमाकी शशिलाई जुनकिरीको उज्यालो देखाए झैँ यो निष्फल चेष्टा गर्दैछु । शशी वास्तवमै राम्रो कवि हुन् क्ष् ‘संघे शक्ति कलि युगे’को हुलहालमा पनि सशक्त उपस्थिति देखाउन सक्नुमा उनको प्रतिभा नै मुख्य कारक हो ।
सभ्यताले निर्माण गरेका अनेकौं बारबन्देजहरू छन् यहाँ । कयौं कुरा छन, जो सिधा शब्दमा व्यक्त गरे बात लाग्छ, झगडा, कलह र भनावैरी पर्छ । चित्तले मान्दैन, उता सभ्यताले भने मौन बस् भन्छ । प्रकृतिको सुन्दर सीमाबाट सांस्कृतिक प्रतिबन्धको दुनियाँमा प्रवेश गरेको मान्छे अनेकौं रोष, आवेग र उत्तेजनामा हुन्छ । कवि शशीमा पनि रोष छ, आवेग छ र किञ्चित क्रोध पनि । बिछट्टै रिस उठे पनि बडो शालीन तरिका अपनाएर शब्दको चाबुक चलाउने माध्यम हो कविता । जसलाई प्रहार गरिएको हो, उसले बुझे पनि ऐया भन्न पाउँदैन । यी शशी त आफ्नो कविताको सिकारलाई चिसो पानीमा चोपलेको सिस्नाले तिघ्राभरि हानेर पनि कुनै प्रतिकार गार्न नमिल्ने अवस्थामा पुर्याउन सिद्धहस्त छिन् । एक हिसाबले भन्ने हो भने भावनात्मक मारपिट हो शशीको कविता कर्म ।
आफ्ना एकभन्दा अर्को उम्दा पैंतिसवटै कवितामा छरिता र सरल शब्दरूपी वाणले मर्ममा प्रहार गर्न निपुण छिन् शशी । उनी चलनचल्तीका अङ्ग्रेजी शब्द प्रयोग गर्न कत्ति पनि सङ्कोच मान्दिनन् । कवितामा पोखिंदा एक प्रकारले सुधबुध नै गुमाउँछिन् शशी । आफ्नो भौतिक अस्तित्वलाई बिल्कुलै बिर्सेर हृदयभित्रको अनुभूति मात्र बाँकी रहेको तुरीय अवस्थामा झैँ प्रतीत हुन्छिन् उनी । उनमा भाव, स्फुरण, तरङ्ग, आवेग, वेदना र विद्रोहको ज्वाला छ । किताबको भूमिकामा प्रयोग भएका उनकै शब्दमा ‘पद र पैसाको लालचमा परेर सुन्दर देशलाई जर्जर बनाउने’ नेताहरूमाथि पनि उनको मार्मिक चिच्च्याहट देखिन्छ ।
शशी कविताको पुर्पक्ष लाउन बिछट्ट पोख्त छिन् । कवितालाई कतै सुन्दर मजेत्रो ओडाएर लजालु राख्छिन् भने कतै सर्वाङ्ग निरावरण । कहिले फकाएर, कहिले हपारेर र कहिले मिठो कटारीले मर्ममा प्रहार गरेर मनको तरङ्गलाई भावमय चेतनाको लेप लगाउँछिन् उनी । उनी मनुष्य जीवनका उकाली ओरालीप्रति सचेत छिन् । शशीमा यो चराचर जगतका सुखदायी र दुस्खदायी कुराको गहिरो चेत छ ।
कतिपय मानसिक भावहरूलाई समाजमा चलेको भाषामा अभिव्यक्त गर्नै मिल्दैन । आफ्ना कतिपय रहरहरू, आफूले पाएका कहरहरू, सहनु परेका विभेद र वञ्चनाहरू एवं कसैप्रति लागेर आउने घृणालाई अमूर्त तवरले अभिव्यक्त गर्न बडो मजाको माध्यम रहेछ कविता । कतिपय लालसाहरू, अपेक्षाहरू र आकांक्षाका रागहरू पनि घुमाउरो पारामा भन्ने माध्यम रहेछ कविता । शशीले कविताको माध्यमले आफ्ना सारा राग, अनुराग, विद्रोह, करुणा, विनय, विक्षेप र विह्वलतालाई बडो कुशाग्रताका साथ पोखेकी छन् । उनको खुलापन बहुतै निर्मल र इमान्दार देखिन्छ ।
शशीको त नामै कविता जस्तो छ । शशी अर्थात चन्द्रमा । सच्चा कवि जुनेली रातको छटा देखेर ‘लुनाटिक’ हुन्छ रे । शशीको माइतीतर्फको वातावरण नै साहित्यमय छ । घरमा पनि पति मात्र होइन, छोरीसमेत साहित्यकी प्रशंसक भएपछि के चाहियो ? शशी कविता लेख्दै च्यातेर फाल्दै गर्थिन् रे । एक दिन पति गम्भीरले शशीको कविता देखेर भन्नुभयो रे, ‘अबदेखि कहिल्यै नच्यात्नू । सबैसँग यस्तो खुबी कहाँ हुन्छ र रु’ छोरी सिन्धियाले त ‘सर्वश्रेष्ठ मेरी मम्मी श्रेष्ठ’ शीर्षकमा पुस्तकको भूमिका नै लेखेकी छन् ।
शशीले यी कविताहरूमा जीवनको आधारशिलाको खोज गरेकी छन् । आफ्नो सेरोफेरोमा व्याप्त अन्याय, उत्पीडन र अन्धकार देखेर विह्वल हुन्छ उनको कवि हृदय । न नालिस दिने ठाउँ छ न त गुनासो सुनाउन लायक कुनै पात्र नै । अनि कवितामा वक्र भाषाको सहारा नलिएर के गर्ने ? सर्वत्र अन्धकार छ, उज्यालोको कुनै छाँटछान्द छैन । अनि कवि विकल भएर शब्दका वाण नबर्साओस् त के गरोस् ?
‘आमा’ शीर्षक कवितामा कवि शशी अर्को जुनी लिएकी आमालाई एउटा स्वर्गीय बगैंचामा देख्छिन् । मस्तसँग बसेर किताब पढ्दै छिन् आमा । सायद जन्म जन्मान्तरसम्म अर्कैका लागि बाँचेर थकित र गलित भएकी आमा यो जुनी आफ्नै लागि जिउन चाहन्छिन् । शशीकी आमासँग मैले मेरी आमा पनि देखें । यस्तो लाग्दथ्यो, एकाकार भएका आमा र आमाहरू पूर्वजन्मका दुस्ख र यो जन्ममा आफ्नै लागि बाँच्दाका खुसीहरूबिच तुलना गरिरहेका थिए ।
सरुभक्तिकी आदिमाता भनौं
ध्रुवचन्द्रकी लाली
सुन्दरताले धपक्कै बलेकी उहाँ
भन्दै हुनुहुन्थ्यो
यो जुनी म मेरै लागि बाँच्नेछु
‘सुइना’ शीर्षकको रुमानी कवितामा शशी सुगन्धी बनेर पोखिन पुग्छिन् । त्यहाँ उनी पाठकलाई रोमहर्ष गराउँदै लेख्छिन् -
वाइनको महकसँगै
उसका सेक्सिला गफहरू
वर्षौं वर्षदेखि सुनिरहें
सुइना अर्थात सपना । रोमाञ्चक मदिरामय मादक सपना । यहाँ कतिले डरलाग्दा सपना देखेर रात गुजार्छन् । किन्तु शशी त शशी न परिन् । उनी रजनीलाई आफ्नो मन्द प्रकाशको पियूष छरेर शुक्ल पक्षकी चाँदनी झैँ अक्षरमा उदाउँछिन् ।
‘साहुको ऋण’ कविता शशीले नलेखेको भए बेस हुने थियो । लेखे पनि हृदयको कोमल तन्तुलाई विदारण गर्ने यस्ता शब्द प्रयोग गर्न हुन्नथ्यो । लेख्छिन्-
वर्षौं बितिसके
सयौं ढाकर सामान ओसारिसकें
त्यो ऋण वर्षहरुझैँ बढेको बढ्यै छ
मिटर ब्याजी साहुहरूबाट पीडित चिथरा पहिरेका अकिञ्चनहरूको जुलुसभन्दा विदारक लाग्छन् यी तीन हरफ ।
शशीलाई मेलम्चीले पनि निकै चिमोट्दो रहेछ । लेख्छिन् -
मेलम्ची,
के मेरो यस्तो अवस्था देख्दा
तिमीलाई दुस्ख लाग्दैन ?
केही त बोल प्रिय
के म जीवनभर तिम्रै नाम पुकारिरहुँ ?
यतिका मान्छेहरू अटाएको ठाउँमा
मेरो मेलम्ची मात्र छैन
शशी आफू मेलम्चीकी प्रिया बन्दै उसको आहुती गर्छिन् । प्रेमी मेलम्ची भने निर्मोही छ ।आउनै मान्दैन
‘नारी र पुरुष’ शीर्षक कवितामा उनी लेख्छिन् -
निश्चल र अबोध प्राणमा उसले
रूप रङ र आकार भरिदियो
एक दिन बिस्तारै
त्यो भिल्लले मेरो जीवनमा
पर्खाल लगायो
पुरुषत्वको पर्खाल
उसको उत्तराधिकारी उर्फ सानो भिल्ल
बाबुको सिको गर्दै
नयाँ पर्खालको इँटा बनाउँदै छ
अवर्णनीय लेखाइ हो यो । चार हरफमा पुरुषप्रधान इतिहासको समग्र इतिवृत्त अटाएको छ यहाँ ।
‘भद्र मान्छे’ कवितामा शशी यसरी पोखिन्छिन् -
ऊ प्रत्येक दिनसँगै बिउँझन्छ
हरेक रातसँगै मर्छ
इच्छा र अनिच्छाको द्वन्द्वमा
अलिकति बाँच्छ र धेरै मर्छ
यताउता हेर्दै
व्यक्तिगत सुखको परिभाषा खोज्छ
शशीको चेतना उच्च छ । त्यही भएर नै उनको कवित्व पनि उच्च छ । वास्तवमा देवता के हो रु ईश्वर को हो ? के ईश्वर एउटा ढुङ्गा माटोले निर्मित देवालयको बन्दी हो ? कि ईश्वर अरु केही हो ? भ्रम शीर्षक दिएर उनी लेख्छिन् -
तर
देवताहरू ढुङ्गा होइनन्
आहा !
कस्तो मिठो भ्रम
हामी यही भ्रममा छौं
रहिरहने छौं
सधैभरि
कतैकतै त शशीको मसी बडो कडिकडाउ भएर पोखिन्छ । उनी मनको तीव्र तिक्तता छताछुल्ल पारेर हलुङ्गो हुन्छिन् । नारीलाई भोगको वस्तु मानेर बजारमा पुर्याउने समाजको बीभत्स कथा हो ‘त्यो एक रात अहो !’ कविता । उनी बोल्छिन् -
त्यै बेला
पर कुनाबाट एक हुल स्वास्नीमान्छेहरू चिच्याए
‘कसैलाई श्रवणकुमार चाहिएको छ ?’
आऊ !
यहाँ धेरै पाठेघरहरू खाली छन्
तिमीले छानेर वीर्य भर्न सक्छौ
शशीको कमलो कवि हृदय अन्य असुविधाबाट मात्र होइन, मिचाहा स्वभावका छिमेकीबाट पनि घायल छ । त्यो छिमेकी टोलको होस् या देशको, दर्द त उही नै हो । सायद उनको शालीनताले कसैसँग पनि सम्मुख भएर कलह गर्न प्रतिबन्ध लगायो होला । कवि हुन्, आक्रोश पोख्न उनीसँग कलमको कला छ । उनी आफूले व्यहोरेको दर्दलाई कविता बनाएर पोख्छिन् । भलै उनको चित्त दुखाउनेले यो कविता नपढोस्, किन्तु यति भारी बिसाएपछि शशीको कवि हृदयको स्पन्दन त स्वस्थ हुन्छ नि । उनी लेख्छिन् -
हो, मलाई आजकल जताततै
धारामा पानी नआउँदा दुख्छ
मेलम्ची सम्झेर दुख्छ
दुष्ट छिमेकी सम्झेर दुख्छ
‘ओ प्रिय कवि’ शीर्षक दिएर उनी अर्को विरह पोख्दै लेख्छिन् -
समय बुढो भइसक्यो
आजकल ऊ कोमामा छ
त्यसैले
अब तिमी केही लेख
तिम्रा हरफहरू पढेर म
दन्दनी बलेको चितालाई
आफ्नो घरको चुल्हो देख्न सकूँ
अहो कवित्वको यो उग्रता ! यो कविता पढ्दा मेरो अन्तस् भयभीत भएको छ
।
‘त्यो भर्जिन कविता’मा शशी तमाम नारीहरूले आफ्नो प्रतिनिधि बनाएर पठाएकी विस्फोट पो हुन् कि जस्तो लाग्यो । नारी चेतनाको बिगुल फुकेर विद्रोहको स्वर फैलाउन उनीसँग शब्दको निर्मम कुठार छ । उनी लेख्छिन् -
उसले एक दिन कविता लेखी
लोग्ने मान्छेको हाट बजारमा
ठिङ्ग उभिएर सुनाउन थाली
.....................................
प्रेमीसँगको चुम्बन
प्रियले निल्दै ओकल्दै गरेका अङ्गहरू
आफ्नो पाठेघरमा सिंचित गरेका
वीर्यका थोपाहरू
र यौनाङ्गदेखि बाहिर आएका
दुई चार सन्तानहरू
यी सबै मेरा लागि
भर्जिनिटीका सिम्बोल हुन्
शशी बाँकटे हान्न पनि बडो निपुण छिन् ।
सायद उनले ‘ऊ र उसको वाइन ग्लास’ मा कोविड महामारीमा दूरीमा बस्नुपर्ने समयको प्रसङ्गलाई लिएर घोचपेच गरेकी होलिन् । शब्दहरू सहज बोधगम्य भए भने अश्लील प्रतीत हुन्छन् । तिनै शब्दमा कवित्वको मुलम्मा चढाएपछि शालीन कहलिन्छ, सुललित साहित्य कहलिन्छ । उनी निकै मधुर भावमा एउटा सिद्धहस्त रसज्ञ झैँ पोखिन्छिन् -
प्रत्येक चुस्कीहरूमा तिमीसँग
अलिकति बाँकी जीवन घुल्न आतुर छु
आखिर
तिमी मात्र सङ्क्रमित हुँदैनौ भने ......
आज तिमी रमरम मातेको बेला
म तिमीलाई
जिन्दगीको अन्तिम कथा देखाउन
लानेछु टाढा ग्रेभयार्डतिर
प्रतिक्रिया